این روزها که درباره چالش‌های حال حاضر و پیش روی محیطزیست بیش از گذشته می‌شنویم و فضای مجازی از خبرهایی درباره خشک شدن دریاچه‌ارومیه تا نابودی برخی جنگل‌ها و تالاب‌های کشور پر است، برنامه‌ای با۱۰سال پیگیری مدام پرونده‌های مختلف در حوزه محیطزیست طبیعی و انسانی، سعی در گشایش برخی گره‌ها در این زمینه دارد و با پیگیری آنها با مخاطبان همراه شده است. در گفت‌وگو با پرهام دیباج، تهیه‌کننده و مجری برنامه «طبیعت ۳۶۰ درجه» که مسائل مبتلابه محیطزیست ایران را بررسی می‌کند، از اولویت‌های‌شان و تاثیراتی که توانستند به‌صورت عملی بر تغییر یا بهبود برخی چالش‌های این حوزه داشته‌باشند، پرسیدیم.
«طبیعت ۳۶۰درجه» یک برنامه چالشی درباره وضعیت محیطزیست ایران است و در آن با دعوت از کارشناسان، مسئولان و متولیان، پرونده‌های مختلفی در حوزه محیطزیست طبیعی و محیطزیست انسانی مورد بررسی قرار می‌گیرد. پرهام دیباج، تهیه‌کننده و مجری برنامه طبیعت ۳۶۰درجه در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌جم درباره دغدغه‌ای که منجر به شکل‌گیری این برنامه شد، بیان می‌کند: از ۲۳تا ۲۴سال پیش یکی از علاقه‌های اصلی من طبیعت‌گردی، عکاسی و فیلمبرداری از طبیعت وحش ایران بود. با خودم فکر می‌کردم چرا مردم ایران مستندهای آفریقایی را می‌شناسند اما نمی‌دانند چنین تنوع زیستی عجیب و غریبی از نظر پرنده، پستاندار و خزنده در ایران وجود دارد. مثلا همه می‌دانستند پوزپلنگ در آفریقا هست اما نمی‌دانستند پسرعموی ژنتیکی همان یوز در آسیا و در کشور ما زندگی می‌کند یا ایران یکی از متنوع‌ترین کشورهای دنیا در زمینه داشتن گربه‌سانان و فردسم‌ها، زوج‌سم‌ها، علفخوارها، پرنده‌ها و… است.
این در حالی است که سالی یکی‌دو گونه خزنده به چک‌لیست گونه‌های خزنده ایران اضافه می‌شود. اینها برایم درخور توجه بود. قبلا بیشتر به مستند فکر می‌کردم و کم‌‌کم به این نتیجه رسیدم که شاید دیگر موقعش رسیده که جلوی تخریب و توسعه بدون ضابطه گرفته شود تا توسعه حتما به شکل پایدار باشد و رفتارمان با طبیعت اصلاح شود. همان موقع هم برنامه‌هایی در شبکه سه داشتم که بیشتر جنبه مستند داشت یا برنامه‌هایی با جنبه آموزشی در شبکه چهار داشتم. به مرور فکر کردم برنامه‌ای با نگاه چالشی و انتقادی داشته‌باشم که چه مردم و چه دولتمردان و هر عامل دیگری را که می‌تواند مسبب تخریب محیطزیست باشد به چالش بکشد. با توجه به این‌که رشته‌ام در مقطع ارشد و دکترای محیطزیست است، سعی کردم برنامه بی‌طرف باشد اما موضوعات را روشن کند و جلوی برخی اشتباهات گرفته شود و دیگر تاوان آن را بشر مخصوصا ایرانی‌ها ندهند.
دیباج ادامه می‌دهد: ما خیلی از گونه‌های جانوری و زیستگاه‌ها را از دست داده‌ایم. بدتر از ما اروپاییان بودند که در زمان جنگ برخی جنگل‌های‌شان را کف‌تراشی کردند. در برخی مواقع مجبور به این کار شدند و گاهی هم فکر می‌کردند این جنگل‌ها حسنی ندارد و انسان باید به‌صورت کامل از اینها استفاده کند. ولی ما این روزها می‌دانیم اگر حواسمان به طبیعت نباشد، هوای پاکی نخواهیم داشت. اگر تالاب‌ها خشک شود، گردوخاک می‌خوریم. با مشکلات طبیعت مهاجرت بیشتر می‌شود و اقتصاد کشور ضربه می‌خورد. اگر آب نباشد، محصولات کشاورزی گران می‌شود و اگر خاک سالم نباشد، سرطان زیاد می‌شود. تقریبا از ۱۰سال پیش برنامه طبیعت ۳۶۰درجه سعی می‌کند به این چیزها بهتر و بیشتر دقت کند. تا به حال سه سری از این برنامه ساخته شده و روی آنتن رفته‌است. دو سری ۵۲قسمتی و یک سری ۷۸قسمتی. البته هنوز کارهای زیادی است که می‌خواهیم انجام دهیم و برای سری جدید برنامه‌های مفصل‌تری داریم.
تغییرات محسوس و ۳۶۰ درجه‌ای
این روزها سری چهارم برنامه روی آنتن است و قدمت برنامه چیزهای مهمی را نشان می‌دهد. این تهیه‌کننده و مجری درباره اتفاقات مبارکی که با پیگیری‌های این برنامه در حوزه محیطزیست رقم خورده‌است، اظهار می‌کند: ما جلوی خیلی از اتفاقات بد را در محیطزیست ایران گرفته‌ایم. حداقل اطلاع‌رسانی کردیم. خیلی جالب است در برخی مواقع یک مسئول در حال انجام کاری بود که شاید به لحاظ کارشناسی خیلی مطابق با اصول محیطزیست نبود و با پیگیری‌های ما، تغییرات و اصلاحی در کار صورت داد تا آسیب کمتری به محیطزیست بزند.
دیباج می‌افزاید: دانش محیطزیست هرگز نمی‌گوید توسعه اتفاق نیفتد بلکه تاکید دانش محیطزیست این است که اگر اصولی جلو برویم، گرفتار تبعات منفی نمی‌شویم. باید بدانیم هزینه‌های آینده طبیعت از هزینه‌های روزمره‌اش بیشتر است. یعنی اگر قرار باشد ۱۰۰۰تومان سرمایه‌گذاری کنیم و جلوی یک آلودگی را بگیریم اما این کار را نکنیم و پشت گوش بیندازیم، ۱۰سال دیگر باید صدها برابر هزینه کنیم اما معلوم نیست بتوانیم به خانه اول برگردیم.
این تهیه‌کننده بیان می‌کند: موارد متعددی بوده‌است که به صورت عملی در بهبود شرایط موثر بودیم. مثلا باعث شدیم محیطبانان و کارشان، خوب به مردم شناسانده شود. همچنین تنوع زیستی ایران را نشان دادیم. هر قسمت برنامه ما یک مستند چند دقیقه‌ای از یک زیستگاه یا گونه‌های حیات‌وحش ایران دارد که من از آن فیلم گرفته‌ام. البته مدت‌ها برای این تصاویر وقت گذاشتیم تا توانستیم از آن تصویری نه معمولی و آماتوری بلکه تصویری حرفه‌ای و باکیفیت و همگام با استانداردهای روز دنیا بگیریم و تقدیم مردم کنیم. شاید اگر بعضی‌هایش را مردم ببینند، فکر کنند این مستندها در خارج از کشور تهیه شده، در حالی که همه مربوط به گونه‌های کشور خودمان است.
تنوع سوژه‌های زیست‌محیطی با اوج‌گیری چالش‌ها
دیباج در مورد معیارهای‌شان برای انتخاب سوژه و پرونده‌هایی که در بررسی آنها اهتمام دارند، می‌گوید: اگر ده سال پیش این موضوع را از من می‌پرسیدید، می‌گفتم غیر از معرفی گونه‌های حیات‌وحش که تنوعش در ایران خیلی زیاد است، سوژه‌یابی کار سختی است. این روزها آن‌قدر سوژه‌های محیط زیستی تنوع دارد که کافی است آدم سرش را بچرخاند تا یک موضوع را انتخاب کند. مثلا مگر می‌شود مسأله دریاچه‌ارومیه را ندید؟ مگر می‌شود متوجه آلودگی هوا نشد؟
از دیباج می‌پرسیم آیا این تعدد سوژه‌ها به دلیل وخیم‌تر شدن اوضاع محیطزیست است؟ و او پاسخ می‌دهد: به هر حال وقتی حواسمان به محیطزیست نباشد، روند تخریب بیشتر می‌شود. اما شاید بتوان گفت در جاهایی توانستیم سرعتش را کمتر کنیم. مثلا سال‌هاست موفق شدیم سرب را از بنزین‌مان حذف کنیم. الان داریم به استانداردهای سوخت‌مان فکر می‌کنیم و آنها را در شهرهای مختلف بالا می‌بریم. این نکات موثر است ولی بعضی وقت‌ها آن‌قدر کارهایی که قبلا انجام دادیم و بی‌ملاحظه بودیم، زیاد است که زمان زیادی می‌برد در آینده نتیجه‌اش را ببینیم. نکته دیگر این است که آگاهی محیط زیستی خیلی بیشتر شده.قبلا برای این‌که خبردار بشویم در گوشه‌ای از ایران دارد اتفاقی می‌افتد که ممکن است چالش محیط‌زیستی داشته‌باشد، امکانش برایمان وجود نداشت. این روزها مردم از طریق شبکه‌های مجازی و پیامک برنامه، ارتباط خوبی برقرار می‌کنند و سوژه و تصویر برای برنامه ارسال می‌شود. موضوع را تیم سردبیری برنامه پیگیری می‌کنند و به نتیجه می‌رسد. شاید بتوانم بگویم در ۵۲قسمت اخیر سری سوم، ۵۰درصد موضوعات مواردی بوده‌است که مردم پیگیری کردند و ما آنها را به عنوان موضوعات برنامه انتخاب کردیم.
پرونده محیطبانان و دغدغه‌هایشان که گاه بیشتر در شبکه‌های اجتماعی مطرح می‌شود؛ از موضوعات حساس حوزه محیطزیست است که از دیباج در مورد پرداختن به آنها می‌پرسیم. این تهیه‌کننده می‌گوید: اگر زمانی در جامعه می‌گفتند محیط‌‌‌بان، کمتر کسی در جامعه می‌دانست این شغل چیست اما این سال‌ها آن‌قدر به این موضوع پرداخته‌ایم و از وضعیت استخدامی، حقوق، شرایط کارشان و کم بودن تعدادشان نسبت به استاندارد مورد نیاز ابعاد جغرافیا گفته‌ایم که شناخت مردم نسبت به محیطبانان تغییر کرده‌است. این اتفاق منتج به حفظ محیطزیست می‌شود.
این روزها اگر منطقه‌ای دچار آتش‌سوزی شود گروه‌های داوطلب را می‌بینیم که بدون هیچ چشمداشتی به محیطبانان کمک می‌کنند تا بتوانند یک زیستگاه را حفظ کنند. به نظرم کار فرهنگی و آموزشی خیلی در حفظ محیطزیست مهم است. کسی که از ارزش ثروت طبیعی و خدادادی آگاه باشد، هیچ وقت با فریب خوردن از ظاهر برخی موارد، تخریبش نمی‌کند تا از آنچه خدا داده است و اجدادش از آن مراقبت کردند، بهره بهتری ببرد. در فرهنگ ما در گذشته چنین بوده و در دینمان هم دائم توصیه شده‌است به طبیعت احترام گذاشته‌شود.
این در حالی است که سالی یکی‌دو گونه خزنده به چک‌لیست گونه‌های خزنده ایران اضافه می‌شود. اینها برایم درخور توجه بود. قبلا بیشتر به مستند فکر می‌کردم و کم‌‌کم به این نتیجه رسیدم که شاید دیگر موقعش رسیده که جلوی تخریب و توسعه بدون ضابطه گرفته شود تا توسعه حتما به شکل پایدار باشد و رفتارمان با طبیعت اصلاح شود. همان موقع هم برنامه‌هایی در شبکه سه داشتم که بیشتر جنبه مستند داشت یا برنامه‌هایی با جنبه آموزشی در شبکه چهار داشتم. به مرور فکر کردم برنامه‌ای با نگاه چالشی و انتقادی داشته‌باشم که چه مردم و چه دولتمردان و هر عامل دیگری را که می‌تواند مسبب تخریب محیطزیست باشد به چالش بکشد. با توجه به این‌که رشته‌ام در مقطع ارشد و دکترای محیطزیست است، سعی کردم برنامه بی‌طرف باشد اما موضوعات را روشن کند و جلوی برخی اشتباهات گرفته شود و دیگر تاوان آن را بشر مخصوصا ایرانی‌ها ندهند.
دیباج ادامه می‌دهد: ما خیلی از گونه‌های جانوری و زیستگاه‌ها را از دست داده‌ایم. بدتر از ما اروپاییان بودند که در زمان جنگ برخی جنگل‌های‌شان را کف‌تراشی کردند. در برخی مواقع مجبور به این کار شدند و گاهی هم فکر می‌کردند این جنگل‌ها حسنی ندارد و انسان باید به‌صورت کامل از اینها استفاده کند. ولی ما این روزها می‌دانیم اگر حواسمان به طبیعت نباشد، هوای پاکی نخواهیم داشت. اگر تالاب‌ها خشک شود، گردوخاک می‌خوریم. با مشکلات طبیعت مهاجرت بیشتر می‌شود و اقتصاد کشور ضربه می‌خورد. اگر آب نباشد، محصولات کشاورزی گران می‌شود و اگر خاک سالم نباشد، سرطان زیاد می‌شود. تقریبا از ۱۰سال پیش برنامه طبیعت ۳۶۰درجه سعی می‌کند به این چیزها بهتر و بیشتر دقت کند. تا به حال سه سری از این برنامه ساخته شده و روی آنتن رفته‌است. دو سری ۵۲قسمتی و یک سری ۷۸قسمتی. البته هنوز کارهای زیادی است که می‌خواهیم انجام دهیم و برای سری جدید برنامه‌های مفصل‌تری داریم.
تغییرات محسوس و ۳۶۰ درجه‌ای
این روزها سری چهارم برنامه روی آنتن است و قدمت برنامه چیزهای مهمی را نشان می‌دهد. این تهیه‌کننده و مجری درباره اتفاقات مبارکی که با پیگیری‌های این برنامه در حوزه محیطزیست رقم خورده‌است، اظهار می‌کند: ما جلوی خیلی از اتفاقات بد را در محیطزیست ایران گرفته‌ایم. حداقل اطلاع‌رسانی کردیم. خیلی جالب است در برخی مواقع یک مسئول در حال انجام کاری بود که شاید به لحاظ کارشناسی خیلی مطابق با اصول محیطزیست نبود و با پیگیری‌های ما، تغییرات و اصلاحی در کار صورت داد تا آسیب کمتری به محیطزیست بزند.
دیباج می‌افزاید: دانش محیطزیست هرگز نمی‌گوید توسعه اتفاق نیفتد بلکه تاکید دانش محیطزیست این است که اگر اصولی جلو برویم، گرفتار تبعات منفی نمی‌شویم. باید بدانیم هزینه‌های آینده طبیعت از هزینه‌های روزمره‌اش بیشتر است. یعنی اگر قرار باشد ۱۰۰۰تومان سرمایه‌گذاری کنیم و جلوی یک آلودگی را بگیریم اما این کار را نکنیم و پشت گوش بیندازیم، ۱۰سال دیگر باید صدها برابر هزینه کنیم اما معلوم نیست بتوانیم به خانه اول برگردیم.
این تهیه‌کننده بیان می‌کند: موارد متعددی بوده‌است که به صورت عملی در بهبود شرایط موثر بودیم. مثلا باعث شدیم محیطبانان و کارشان، خوب به مردم شناسانده شود. همچنین تنوع زیستی ایران را نشان دادیم. هر قسمت برنامه ما یک مستند چند دقیقه‌ای از یک زیستگاه یا گونه‌های حیات‌وحش ایران دارد که من از آن فیلم گرفته‌ام. البته مدت‌ها برای این تصاویر وقت گذاشتیم تا توانستیم از آن تصویری نه معمولی و آماتوری بلکه تصویری حرفه‌ای و باکیفیت و همگام با استانداردهای روز دنیا بگیریم و تقدیم مردم کنیم. شاید اگر بعضی‌هایش را مردم ببینند، فکر کنند این مستندها در خارج از کشور تهیه شده، در حالی که همه مربوط به گونه‌های کشور خودمان است.
تنوع سوژه‌های زیست‌محیطی با اوج‌گیری چالش‌ها
دیباج در مورد معیارهای‌شان برای انتخاب سوژه و پرونده‌هایی که در بررسی آنها اهتمام دارند، می‌گوید: اگر ده سال پیش این موضوع را از من می‌پرسیدید، می‌گفتم غیر از معرفی گونه‌های حیات‌وحش که تنوعش در ایران خیلی زیاد است، سوژه‌یابی کار سختی است. این روزها آن‌قدر سوژه‌های محیط زیستی تنوع دارد که کافی است آدم سرش را بچرخاند تا یک موضوع را انتخاب کند. مثلا مگر می‌شود مسأله دریاچه‌ارومیه را ندید؟ مگر می‌شود متوجه آلودگی هوا نشد؟
از دیباج می‌پرسیم آیا این تعدد سوژه‌ها به دلیل وخیم‌تر شدن اوضاع محیطزیست است؟ و او پاسخ می‌دهد: به هر حال وقتی حواسمان به محیطزیست نباشد، روند تخریب بیشتر می‌شود. اما شاید بتوان گفت در جاهایی توانستیم سرعتش را کمتر کنیم. مثلا سال‌هاست موفق شدیم سرب را از بنزین‌مان حذف کنیم. الان داریم به استانداردهای سوخت‌مان فکر می‌کنیم و آنها را در شهرهای مختلف بالا می‌بریم. این نکات موثر است ولی بعضی وقت‌ها آن‌قدر کارهایی که قبلا انجام دادیم و بی‌ملاحظه بودیم، زیاد است که زمان زیادی می‌برد در آینده نتیجه‌اش را ببینیم. نکته دیگر این است که آگاهی محیط زیستی خیلی بیشتر شده.قبلا برای این‌که خبردار بشویم در گوشه‌ای از ایران دارد اتفاقی می‌افتد که ممکن است چالش محیط‌زیستی داشته‌باشد، امکانش برایمان وجود نداشت. این روزها مردم از طریق شبکه‌های مجازی و پیامک برنامه، ارتباط خوبی برقرار می‌کنند و سوژه و تصویر برای برنامه ارسال می‌شود. موضوع را تیم سردبیری برنامه پیگیری می‌کنند و به نتیجه می‌رسد. شاید بتوانم بگویم در ۵۲قسمت اخیر سری سوم، ۵۰درصد موضوعات مواردی بوده‌است که مردم پیگیری کردند و ما آنها را به عنوان موضوعات برنامه انتخاب کردیم.
پرونده محیطبانان و دغدغه‌هایشان که گاه بیشتر در شبکه‌های اجتماعی مطرح می‌شود؛ از موضوعات حساس حوزه محیطزیست است که از دیباج در مورد پرداختن به آنها می‌پرسیم. این تهیه‌کننده می‌گوید: اگر زمانی در جامعه می‌گفتند محیط‌‌‌بان، کمتر کسی در جامعه می‌دانست این شغل چیست اما این سال‌ها آن‌قدر به این موضوع پرداخته‌ایم و از وضعیت استخدامی، حقوق، شرایط کارشان و کم بودن تعدادشان نسبت به استاندارد مورد نیاز ابعاد جغرافیا گفته‌ایم که شناخت مردم نسبت به محیطبانان تغییر کرده‌است. این اتفاق منتج به حفظ محیطزیست می‌شود.
این روزها اگر منطقه‌ای دچار آتش‌سوزی شود گروه‌های داوطلب را می‌بینیم که بدون هیچ چشمداشتی به محیطبانان کمک می‌کنند تا بتوانند یک زیستگاه را حفظ کنند. به نظرم کار فرهنگی و آموزشی خیلی در حفظ محیطزیست مهم است. کسی که از ارزش ثروت طبیعی و خدادادی آگاه باشد، هیچ وقت با فریب خوردن از ظاهر برخی موارد، تخریبش نمی‌کند تا از آنچه خدا داده است و اجدادش از آن مراقبت کردند، بهره بهتری ببرد. در فرهنگ ما در گذشته چنین بوده و در دینمان هم دائم توصیه شده‌است به طبیعت احترام گذاشته‌شود.
