در طول چند دهه گذشته فیلم های محدودی از جمله «عقاب‌ها»، «حمله به اچ ۳»، «منصور» و … درباره رشادت های خلبانان در دوران جنگ تحمیلی ساخته شده است که «آسمان غرب» یکی از آن‌هاست.
فیلم سینمایی «آسمان غرب» به نویسندگی و کارگردانی محمد عسگری و تهیه‌کنندگی حبیب والی‌نژاد با شعار «برای مردمت بجنگ!» به چرخه اکران نوروزی اضافه شده است. این فیلم سینمایی برشی از زندگی شهید علی اکبر قربان‌شیرودی از خلبانان رشید جنگ تحمیلی را در روزهای آغازین جنگ و حمله عراق به غرب کشور به تصویر می‌کشد. به بهانه اکران این فیلم سینمایی سمیرا افتخاری منتقد و روزنامه نگار در یادداشتی به فیلم‌هایی که با موضوع نیروی هوایی و خلبانان برومند ایرانی ساخته شده، پرداخته است.
در این یادداشت آمده است:
«صدام در یکی از سخنرانی‌های خود در آغاز جنگ تحمیلی اعلام کرد، در روز اول خرمشهر، روز سوم خوزستان و هفته بعد تهران را تصرف خواهد کرد؛ و اگر نیروی هوایی ارتش نبود، این پیش‌بینی صدام محقق شده بود.» این صحبت‌های امیرسرتیپ خلبان حمید واحدی فرمانده نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران است.
در طول هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس نیروی هوایی نقش بسیار مهمی ایفا کرد و در طی این مدت نیز فرمانده‌ها و خلبانان بسیاری را تقدیم کرد، دقیق‌تر اگر بخواهیم بگوییم در شش ماهه اول جنگ تحمیلی بیش از ۱۰۰ خلبان به شهادت رسیدند و در طول هشت سال نیز ۲۵۰ خلبان نیروی هوایی ارتش شهید شدند؛ ۳۲ خلبان در طول اسارت در عراق مفقودالاثر شدند و صدام از ارائه اسامی آنها به صلیب سرخ امتناع کرد.
در همین چند خط اهمیت نیروی هوایی به وضوح مشخص است، اما سوال اینجاست ما به عنوان مخاطبان و مردم تا چه اندازه با این شهدا و رشادت‌هایی که انجام دادند آشنا هستیم؟ این از خودگذشتگی و ایثار جوانان وطن که هرکدام اگر بودند تا الان اتفاقات مهمی را در صنعت هوایی کشور رقم زده بودند می‌شناسیم؟ متأسفانه غیر از این که نام چندتن از آنها همچون شهید بابایی، شهید ستاری، شهید شیرودی به‌واسطه ساخت سریال و اثر سینمایی بیش از همه شنیده شده است و یا نامشان روی پل‌ها و اتوبان‌ها گذاشته شده است، آشنایی بیشتری نداریم و صنعت سینما در این زمینه به شدت کم کاری کرده است.
اگر به واقع می‌خواستیم روی این افراد تمرکز داشته باشیم، باید تاکنون ۲۵۰ فیلم در گونه دفاع مقدس با موضوع خلبانان و رشادت‌هایشان در آرشیو سینمای ایران دیده می‌شد، اما با یک جستجوی ساده به نام تنها چند فیلم بر می‌خوریم که از تعداد انگشتان دو دست هم کمتر هستند. سخت بودن ساخت آثاری از این دست، نبود امکانات و عدم هماهنگی شاید از جمله مواردی باشد که کمتر فیلمسازی ریسک کرده و به سراغ ساخت آثار هوایی برود، اما نسل فیلمسازان جوان با وجود آنکه این دوران را تجربه نکرده‌اند، هراز گاهی علاقه‌مندی خود را به این عرصه نشان داده و به سراغ این موضوعات رفته و دل به دریا می‌زنند تا شاید فیلم‌های بیشتری در این حوزه ساخته شوند، همانطور که محمد عسگری در دومین تجربه فیلمسازی خود به سراغ این موضوع رفت و فیلم سینمایی «آسمان غرب» را ساخت که این روزها روی پرده سینماهاست. هرچند او نیز به دنبال همان نام‌های آشنا رفت، اما روایتی تازه از زندگی این شهدا را به نمایش گذاشت. به همین بهانه نگاهی داریم به برخی آثار سینمایی که با موضوع نیروی هوایی و خلبانان رشید اسلام ساخته شده‌اند.
«عقاب‌ها»
نخستین تجربه فیلمسازی در حوزه دفاع مقدس با موضوع خلبانان را ساموئل خاچیکیان در سال ۶۳ با «عقاب‌ها» رقم زد، فیلمی که همچنان در صدر آمار فروش فیلم‌های سینمای ایران قرار دارد. فیلم که براساس یک داستان واقعی ساخته شده است درباره اتفاقی است که برای خلبان یدالله شریفی راد رخ داد؛ در جنگ ایران و عراق یک هواپیمای ارتش ایران، پس از انجام مأموریتی در خاک عراق، مورد حمله عراقی‌ها قرار می‌گیرد و در کردستان عراق سقوط می‌کند. خلبان با چتر نجات فرود می‌آید. گروهی از نظامیان در پی دستگیری او هستند اما خلبان به کمک یک تکاور ایرانی که برای انجام مأموریتی با لباس مبدل وارد کردستان عراق شده، نجات می‌یابد. سعید راد، جمشید هاشم‌پور، زری برومند، شهاب عسگری و رضا رویگری از جمله بازیگران این فیلم هستند.
«حمله به اچ ۳»
۱۰ سال بعد در سال ۷۳ شهریار بحرانی فیلم «حمله به اچ ۳» را ساخت که جزو افتخارات دوران دفاع مقدس است. داستان فیلم درباره نیروی هوایی عراق است که جهت محافظت از هواپیماهای نظامی خود در برابر حملات ایران، آنها را به دورترین نقطه از ایران، به نزدیکی کشور اردن، در سه پایگاه که به نام اچ ۳ شناخته می‌شدند منتقل می‌کند. از سویی دیگر نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران، برای جلوگیری از تقویت نیروی هوایی عراق، عملیاتی را طراحی می‌کند که در طی آن هشت فروند جنگنده فانتوم با چند بار سوختگیری هوایی به پایگاه دشمن می‌رسند و ضربه سنگینی را به دشمن وارد می‌کنند. جعفر دهقان، محمد کاسبی، فرامرز شهنی، حسین یاری و حسن عباسی در این فیلم ایفای نقش کردند.
«دایره سرخ»
یک سال بعد و در سال ۷۴ جمال شورجه سراغ ساخت «دایره سرخ» رفت. شورجه نیز به سراغ روایت یکی از خلبانان دفاع مقدس رفت. فیلم داستان یک خلبان هواپیمای جنگی است که پس از عملیاتی در خاک عراق، گلوله‌ای به او اصابت می‌کند. او هم‌زمان با فعالیت در نیروی هوایی با خانواده همسرش نیز در تقابل است. فرامرز قریبیان، اردلان شجاع‌کاوه، محمد کاسبی، پریسا شاهنده و رضا آقاربی، بازیگران این فیلم را تشکیل دادند.
«خلبان»
از سال ۷۶ کم کم نام‌ها در آثار سینمایی واقعی شدند. اولین گام را نیز شورجه با ساخت فیلم «خلبان» درباره شهید خلبان عباس دوران رقم زد. فیلم با ترورهای ناکام او توسط دشمن آغاز می‌شود، در حالی که شهید دوران سرپرستی عملیات دشواری را بر فراز خاک بغداد به عهده دارد. او همراه با یک اسکادران شامل ۱۰ هواپیمای جنگنده به بغداد حمله می‌کند. علی دهکردی، جعفر دهقان، نگین صدق گویا، اصغر محبی، هوشنگ توکلی، علی رامز از جمله بازیگران این فیلم سینمایی هستند.
«پرواز خاموش»
سال ۷۷ عبدالحسین برزیده به سراغ ساخت فیلم سینمایی «پرواز خاموش» رفت. فیلم داستان نجات یک هواپیمای نظامی از تیررس دشمن است. عباس، خلبان یک هواپیمای جنگی سوار بر جنگنده‌ای که دوربین‌هایی روی آن سوار شده است، برای شناسایی موقعیت دشمن به آن سوی مرزها می‌رود که هنگام برگشت، دشمن هواپیما را هدف قرار می‌دهد. حسین یاری، بهمن دان، مجید مشیری، مجید زارع کار و فرید کشکولی بازیگران اصلی این فیلم سینمایی هستند.
«منصور»
از سال ۷۷ دیگر هیچ خلبانی روی پرده نقره‌ای سینما دیده نشد، تا این که در نهایت سیاوش سرمدی در سال ۱۳۹۹ به سراغ ساخت فیلم سینمایی «منصور» رفت که روایتی متفاوت از تیمسار ستاری بود. تیمسار ستاری با جدیت به دنبال هواپیماهای جنگی است تا بتواند رزمنده‌ها را تجهیز کند. در ابتدا آنها با کارخانه ساخت هواپیما همکاری می‌کردند و صرفاً قطعات وارد شده از خارج از کشور را مونتاژ می‌کردند. اما این کارخانه با کارشکنی‌هایش باعث کند شدن و حتی توقف کار آنها و نرسیدن هواپیماها به خلبانان ارتش شده بود. تیمسار ستاری و تیمش ابتدا برای وارد کردن چند هواپیمای جنگی اقدام کردند که به‌خاطر حمله آمریکایی‌ها به هواپیماها و بمباران آنها، با شکست مواجه شد. در نهایت تیمسار ستاری به تیمش دستور داد که با داشته‌ها و دانش خودشان قطعات مورد نیاز هواپیماها را در یکی از سوله‌های ارتش، تولید کنند. در ابتدا هیچ‌کس به تصمیم او اطمینان نداشت و آنها این کار را غیرممکن می‌دانستند، اما…
محسن قصابیان، علیرضا زمانی نسب، حمیدرضا نعیمی، مهدی کوشکی، لیندا کیانی، سید جواد هاشمی، قاسم زارع و اتابک نادری از جمله بازیگران این فیلم سینمایی هستند.
«۲۸۸۸»
کیوان علی‌محمدی در سال ۱۴۰۰ به سمت نوعی دیگر از روایت از خودگذشتگی خلبانان عباس دوران و محمود اسکندری رفت. او در فیلم «۲۸۸۸» تنها با صداها پیش رفت، در حالی که بیژن افسر کنترل شکاری در اتاق تاریک عملیات در انتظار بازگشت عباس دوران و محمود اسکندری دو خلبان هواپیماهای اف ۴ است که برای بمباران به بغداد حمله کرده‌اند، بیژن برای لو نرفتن عملیات، باید سکوت رادیویی را حفظ کند.
هادی حجازی‌فر، حمیدرضا پگاه، حامد کمیلی، کامبیز دیرباز، امین حیایی، سام درخشانی، کوروش تهامی، احمد مهران‌فر، رضا یزدانی، کامران تفتی، سعید چنگیزیان، رامین ناصرنصیر، کاظم سیاحی از جمله بازیگران این فیلم سینمایی هستند.
«آسمان غرب»
به نظر می‌رسد با تغییر سده، فیلمسازان نیز دچار تغییر و تحول شده‌اند و به سراغ ساخت آثاری با نام و یاد شهیدان می‌روند. محمد عسگری از جمله این فیلمسازان است که در سال ۱۴۰۲ به سراغ ساخت «آسمان غرب» رفت؛ فیلمی درباره شهید علی اکبر قربان‌شیرودی. هرچند پیش از این در سریال «سیمرغ» روایتی متفاوت از زندگی این شهید والامقام و همرزمش شهید کشوری را شاهد بودیم اما عسگری تلاش کرده است تا وجوه دیگری از شهید شیرودی و همرزمانش را به نمایش بگذارد.
فیلم به روزهای آغازین جنگ و حضور پررنگ شهید شیرودی و دوستانش شهیدان حسین ادبیان، حمیدرضا سهیلیان و حسین همدانی می‌پردازد. شهید شیرودی در اوایل جنگ و زمانی که ارتش بعث با سه لشکر وارد خاک ایران شد، در کنار مردم ایستادگی کرد و با همکاری همرزمان خود و مردم کرمانشاه اجازه تصرف خاک ایران را به دشمن نداد. میلاد کی مرام، امیرحسین آرمان، آرمین رحیمیان، نادر فلاح، کریم امینی، روح الله زمانی و … ایفاگر نقش شهید شیرودی و همرزمانش در این فیلم هستند. فیلم توسط سازمان سینمایی سوره و بنیاد سینمایی فارابی تولید شده و این روزها با شعار «برای مردمت بجنگ» بر پرده سینماها دیده می‌شود.
هرچند این تعداد اثر حق مطلب را درباره خلبانان شهید نیروی هوایی به درستی ادا نکرده است، اما هرکدام از این آثار در زمان خود جایگاه والایی داشتند و مخاطبان نیز از دیدن این فیلم‌ها بر پرده سینماها استقبال کردند. به نظر می‌رسد چه از همان دوران دهه شصت که امکانات تا این حد نبود چه امروز که به واسطه جلوه‌های ویژه بصری دست فیلمسازان از هر زمان دیگری باز است مخاطب، علاقه‌مند به تماشای قهرمانان وطنش بر پرده جادویی سینماست و این فرصتی است که فیلمسازان باید از آن بهره ببرند و نام این شهدا را بر پرده سینماها جاودانه نگه دارند.
