هر شب هنگامی که به خواب می‌روید، فرآیند پالایش عصبی شروع و فعالیت میلیاردها سلول مغزی هماهنگ می‌شود.این سلول‌ها پیوسته بین برانگیختگی و سکون در نوسان هستند. توأم با این «امواج آهسته»، خون به داخل و خارج مغز جریان می‌یابد و مایع مغزی ـــ نخاعی (CSF) زرد‌رنگ موجود در مغز از میان بافت مغز عبور کرده و آن را پاکسازی می‌کند. در نتیجه ضایعات مولکولی که در طول روز به وجود آمده‌اند به همراه آن خارج می‌شوند.
لورا لوئیس، استادیار مهندسی پزشکی دانشگاه بوستون آمریکا که از مغز داوطلبان در خواب تصویربرداری کرده، می‌گوید: «هنگام خواب، مغز بسیار فعال است و جریان سیالی در آن اتفاق می‌افتد. ما این امواج وسیع را که هر ۲۰ثانیه یک‌بار مغز را شست‌وشو می‌داد و مسافت‌های طولانی را در داخل مغز طی می‌کرد، مشاهده کردیم. به محض بیدار شدن این الگوی جریان، ناپدید می‌شد.» اگر خواب کافی و منظم نداشته باشیم، این ضایعات سمی انباشته شده و به‌تدریج خطر ابتلا به زوال عقل و بیماری‌های مغزی را افزایش می‌دهد.
مسیر پالایش مغز
در سال ۱۳۹۱/۲۰۱۲ پروفسور مایکن ندرگارد و همکارانش در مرکز پزشکی دانشگاه روچستر آمریکا مجموعه‌ای از کانال‌های کوچک در اطراف رگ‌های خونی مغز پیدا کردند که هنگام خواب فعال می‌شود و به مایع مغزی ـــ نخاعی امکان می‌دهد تا عمل پالایش را انجام دهد و با نبض از میان بافت مغز عبور کند. این مجموعه را «سیستم گلیمفاتیک» می‌نامند. ندرگارد می‌گوید: «اگر در آکواریوم فیلتر نداشته باشید، ماهی‌ها در آب کثیف می‌میرند، پس همه این ضایعات جمع شده در مغز نیز باید تصفیه شود.»
یکی از این مولکول‌های زائد، بتا آمیلوئید است؛ پروتئینی سمی که در مغز بیماران مبتلا به آلزایمر انباشته شده و عملکرد سلول‌های مغز را مختل می‌کند. ندرگارد نشان داد میزان زیادی بتا آمیلوئید در طول خواب از مغز پاک می‌شود. این سیستم به پاکسازی بسیاری از مولکول‌های دیگر کمک می‌کند، از جمله پروتئین تاو که باعث بیماری پارکینسون می‌شود، اسید لاکتیک که هنگام بیداری در مغز ساخته شده و با تشنج مرتبط است و همچنین مولکول‌های التهابی تولید شده توسط سلول‌های ایمنی موجود در مغز. ممکن است سیستم گلیمفاتیک حلقه مفقوده بین اختلال خواب و اختلالات خلقی مانند بیماری دوقطبی یا بیماری‌های روانی از جمله اسکیزوفرنی باشد.
این سیستم در طول خواب موج آهسته (عمیق‌ترین مرحله خواب بدون حرکت سریع چشم که اغلب در ساعات اولیه صبح اتفاق می‌افتد) فعال‌تر از هر زمان دیگری است. به دلایلی که هنوز ناشناخته است، با افزایش سن فرو رفتن به خواب عمیق سخت‌تر می‌شود و در سال‌های آخر عمر، کارایی سیستم گلیمفاتیک کاهش چشمگیری می‌یابد. همچنین در طول خواب عمیق بدن ما هورمون رشد ترشح می‌کند و در ترمیم عضلات، استخوان‌ها، سلول‌های ایمنی و نیز تقویت حافظه و تنظیم گلوکز خون مؤثر است.
تلاش برای خواب عمیق
گروهی دیگر به سرپرستی پروفسور پنه‌لوپه لوئیس، پژوهشگر خواب دانشگاه کاردیف، نشان دادند احیای خواب عمیق در افراد مسن ممکن است. مشخصه خواب عمیق این است که نورون‌های مغز با هم تحریک می‌شوند و بعد سکون نسبی رخ می‌دهد که به شکل «امواج» در نوار مغزی (EEG) ثبت می‌شوند. پخش صدای «کلیک» برای داوطلبان در خواب هنگامی که به قله هر نوسان نزدیک می‌شوند، هماهنگی عصبی را بهبود بخشیده و می‌تواند میزان خواب عمیق را افزایش دهد.
با این وجود تاثیر تقویت امواج آهسته در افراد مسن نسبت به جوانان ناچیز است و در حال حاضر پژوهشگران به‌دنبال راهی برای تقویت خواب عمیق هستند که در نهایت می‌تواند به حفظ سلامت مغز به مدت طولانی‌تری کمک کند. برای افزایش خواب عمیق صرف‌نظر از سن خود کارهای زیادی می‌توانیم انجام دهیم. نکته کلیدی کیفیت خواب است.
اجتناب از قهوه، الکل، ورزش و وسایل الکترونیکی پیش از خواب و فراهم کردن اتاق خواب تاریک کمک کننده است. به گفته پروفسور لوئیس، نوری که از پنجره یا دستگاه‌های الکترونیکی می‌تابد حتی اگر از خواب بیدارتان نکند، خواب‌تان را سبک کرده و شما احساس آسودگی نخواهید کرد.
