نوروز با همه شلوغی ها ومشغله های قبل از آن، بانشاط و طراوت است.
هیچ نمی دانیم که اولین بار چه کسی نو روز را بنیان نهاد. ولی هرچه بوده، به تدریج طی گذشت زمان، خرد جمعی با ذوق فراوان، با پیراستن وآ راستن آن با آداب دلنشین و غالبا درس آموز، آن را به کمال خود رسانده است. آنقدر معنا و مفهوم نوروز غنی و لطیف است که طی صدها سالی که از عمر آن می گذرد، همواره قویتر خود را معنا کرده و پا را از مرزهای جغرافیایی دیرینه اش فراتر نهاده، فرهنگ های متفاوت را تحت تاثیر غنای خود قرار داده است.
*از نوروز بدانیم
نوروز، نخستین روز سال خورشیدی ایرانی برابر با یکم فروردین است. جشن آغاز سال نوی ایرانی و یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جا مانده از دوران ایران باستان است.
خاستگاه نوروز، سرزمین پهناور ایران باستان است. هر سال مردم مناطق گوناگون فلات ایران، نوروز را جشن می‌گیرند. نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می‌شود. در برخی دیگر از کشورها مانند تاجیکستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان، سوریه، عراق، گرجستان، جمهوری آذربایجان، آلبانی، چین، ترکیه، ترکمنستان، هند، پاکستان و ازبکستان، تعطیل رسمی است و مردمان این مناطق، به استقبال نوروز می روند و با اندکی تفاوت، جشن نوروز برپا می‌کنند.
* ثبت نوروز به عنوان میراث معنوی جهانی
نوروز، با ریشه ایرانی، به تاریخ ۴ اسفند ۱۳۸۸ (۲۳ فوریه ۲۰۱۰)، در تقویم مجمع عمومی سازمان ملل به ثبت رسیده است. جشنی با قدمت بیش از ۳ هزار سال. امروزه بیش از ۳۰۰میلیون نفر این روز را جشن می‌گیرند.پیش از آن در ۸ مهر ۱۳۸۸ خورشیدی، نوروز به پیشنهاد ازبکستان، توسط سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد(یونسکو) به عنوان میراث معنوی، به ثبت جهانی رسیده بود. در ۷ فروردین ۱۳۸۹ نخستین دوره جشن جهانی نوروز در تهران برگزار شد و این شهر به عنوان دبیرخانه نوروز شناخته شد.
مجمع عمومی سازمان ملل متحد با تصویب قطعنامه‌ای، روز ۲۱ مارس برابر یا اول فروردین را تحت عنوان فرهنگ صلح به عنوان «روز جهانی نوروز» به تصویب رساند و در تقویم خود جای داد. طی این اقدام که برای نخستین بار در تاریخ این سازمان صورت گرفت، نوروز ایرانی به عنوان یک مناسبت بین‌المللی به رسمیت شناخته شد.نخستین بار در۱۳۹۱، نوروز را در صحن عمومی سازمان ملل و یونسکو به میزبانی ایران جشن گرفتند.
* در چه مناطقی، نوروز، جشن گرفته می شود
امروزه در کشورهای زیادی جشن نوروز بر پا می شود. البته علی رغم یکسان بودن روح کلی جشن، برخی آیین های نوروزی در این کشورها با هم متفاوتند؛ برای نمونه در افغانستان، سفره هفت‌میوه می‌چینند؛ اما در ایران سفره هفت سین می‌اندازند، شباهت و نزدیکی آیین‌های نوروز در جمهوری آذربایجان به آیین های نوروز ایران بیش از دیگر کشورها است.
جغرافیای نوروز با نام نوروز یا مشابه آن، سراسر خاورمیانه، بالکان، قزاقستان، تاتارستان، در آسیای میانه چین غربی (ترکستان چین)، سودان، زنگبار، در آسیای کوچک سراسر قفقاز تا آستراخان و نیز آمریکای شمالی، هندوستان، پاکستان، بنگلادش، بوتان، نپال و تبت را شامل می‌شود.دربارهٔ پیدایش نوروز باستانی ایران و مناسبت تاریخی آن، داستان‌ها و روایات متفاوت بسیار است. در غالب این داستان‌ها پیدایش نوروز به زمان پیشدادیان نسبت داده شده و از جمشید، پادشاه مشهور پیشدادی به عنوان بنیانگذار نوروز باستانی یاد گردیده‌است.
ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه در مورد پیدایش عید نوروز باستانی نوشته که: “سبب اینکه این روز را نوروز می‌نامند، این است که چون جمشید به پادشاهی رسید، دین خود را تجدید کرد و چون این کار خیلی بزرگ به نظر آمد و آن روز، روز تازه‌ای بود، جمشید عید گرفت، اگرچه پیش از این هم نوروز بزرگ و معظم بود.”خیام در نوروزنامه پیدایش نوروز را از زمان جمشید (نخستین انسان در اساطیر مزدیسنا) دانسته‌است.
عید نوروز باستانی در زمان هخامنشیان
اطلاعات دقیقی از این دوره در دست نیست، ولی در اینکه آیین‌های جشن نوروز باستانی در روزگار آنان مرسوم بوده است، تردیدی نیست. از پژوهش‌هایی که در تطبیق نوروز ایرانی و نوروز قبطی (مصری) و تأثیر و تأثر آن دو، به عمل آمده، بر می‌آید که نوروز ایرانی در زمان داریوش بزرگ و توسط او در مصر رایج گردید و هم می‌دانیم که برخی اصول گاه شماری مصری را ایرانیان از مصر اقتباس کردند و در مقابل، آیین‌های نوروز باستانی ایران تأثیر فراوانی در مراسم نوروز قبطی، بجای گذارده‌است.
در زمان هخامنشیان، شاه، عید نوروز را در تخت جمشید برپا می‌داشت. گیرشمن، باستان شناس فرانسوی در مورد مراسم نوروز باستانی در دربار هخامنشیان نوشته‌است همه چیز در تخت جمشید برای بزرگداشت این جشن ملی بنا شده‌است. پیش از انجام تشریفات نوروز، بزرگان شاهنشاهی و نمایندگان کشورها به تخت جمشید می‌آمدند و در دشت وسیع مرودشت، در مغرب تخت جمشید قرار گرفته، هزاران خیمه می‌زدند. در نمای خارجی پلکان تخت جمشید، اشخاصی که در تشریفات نوروز شرکت دارند، نشان داده شده‌اند. در این سنگ برجسته‌ها، نمایندگان ۲۳ ملت تابع شاهنشاهی و درباریان پارسی و مادی به همراه اسب‌ها و گردونه‌های پادشاهی و سربازان شوشی دیده می‌شود.
آیین ها
آداب و رسوم نوروز باستانی ایران با ریشه دیرینه، از نظرگاه دانش مردم‌شناسی بسیار قابل مطالعه و کنکاش است. ایرانیان عقیده داشتند که سرنوشت انسان و جهان در سالی که در پیش است، در عید نوروز تعیین می‌شود. گفته می‌شد که در این روز نیکبختی‌ها برای مردمان زمین، تقسیم می‌گردد و از این روست که ایرانیان نوروز را روز امید نامند.
– خوان نوروزی
ایرانیان عقیده داشتند که در ایام نوروز ارواح درگذشتگان از جایگاه آسمانی خود به زمین و به خانه‌های خویش باز می‌گردند. بازماندگان برای پذیرایی از آنها سفره‌ای رنگین می‌گستراندند و انواع خوراک‌ها را در آن می‌نهادند تا ارواح درگذشتگان از پذیرایی و صفا و پاکیزگی بازماندگان، دل خوش شده و آنان را برکت عطا کنند. این رسم، توجیه سفرهٔ نوروزی یا هفت سین شد. استاد پورداود، هفت سین را همان خوانی می‌داند که جهت درگذشتگان می‌گستردند. بدین ترتیب، نه فقط زندگان از نشاط و سرور نو روز بهره می بردند، بلکه درگذشتگان نیز بهره مند می شدند وهمه اینها با شادی توام بود.
– هفت صنف
در واقع، آیین پروردن سبزه پیش از نوروز، مرسوم بود. به موجب روایتی کهن، بیست و پنج روز پیش از عید نوروز، ستون‌هایی از خشت خام، اطراف حیاط دربار برپا می‌کردند و بر فراز هر ستونی، نوعی دانه از حبوبات می‌کاشتند و خوبی و بدی رویش غلات را در سالی که در پیش بود، از چگونگی روییدن آن پیش بینی می‌کردند. یعنی هر یک از دانه‌هایی که بهتر بار آمده بود، تفال زده می شد که آن محصول در سال بیشتر خواهد بود. در خانه‌ها نیز در ظروف ویژه، ، دانه‌هایی از قبیل گندم، جو، برنج، لوبیا، عدس، ارزن، نخود، کنجد، باقلا، ذرت، و ماش می‌کاشتند.
ابوریحان بیرونی نیز در داستان‌های پیدایش سبزه‌های نوروزی آورده‌است، «هر شخصی از راه تبرک به این روز در طشتی جو کاشت؛ سپس این رسم در ایرانیان پایدار ماند که روز نوروز در کنار خانه هفت صنف از غلات بر هفت استوانه بکارند و از روییدن این غلات، به خوبی و بدی زراعت و حاصل سالیانه حدس بزنند.» عدد هفت نزد ایرانیان تقدس خاصی داشت.
برخی از محققان عقیده دارند که ترکیب لغوی هفت سین از همین هفت صنف غلات است که ابوریحان به آن اشاره کرده‌است. به عبارت دیگر، هفت صنف که در اوایل ظهور اسلام به پیروی از سنت‌های باستانی متداول بوده و فقط به جنبهٔ تقدس آن از جهت عدد هفت و زیبایی سبزه‌های نوروزی، از نظر سنن دیرین، توجه می شده است. کم‌کم چنین پنداشته شد که باید بر سفرهٔ نوروزی، هفت چیز که نام آن با سین آغازمی گردد، فراهم آید.
– مراسم آب پاشی
رسوم آبریزگان یا شستشو و غسل و آب پاشیدن به یکدیگر، از جمله مراسم بسیار مشهور و سنتی معتبر در نوروز باستان بوده است. ابوریحان بیرونی می‌گوید مردمان، هنگام سپیده‌دم در روز نوروز، خود را می‌شستند و در آب کاریزها و آبگیرها، غوطه‌ور می‌شدند. در روز نوروز مردمان به یکدیگر آب می‌پاشیدند. برخی نیز گفته‌اند که علت، این است که در کشور ایران دیرگاهی باران نبارید، ناگهان به ایران سخت ببارید و مردم به این باران تبرک جستند و از این آب به یکدیگر پاشیدند و این کار همین طور در ایران مرسوم بماند.
– هدیه دادن
در نوروز باستان و مهرگان رسم بود که نمایندگان و بزرگان و فرمانروایان ایالات و اشراف و عامهٔ مردم هر یک به توانایی و استطاعت، هدایایی را به دربار پیشکش می‌کردند و مردم نیز به یکدیگر شیرینی هدیه می‌دادند؛ این رسم در دوران ساسانی، همگانی بود.
– جشن سوری
یکی از جشن‌های آتش مرسوم، جشن سوری پایان سال بود. این جشن در یکی از چند شب آخر سال که مسلماً چهارشنبه نبوده، برگزار می‌شده است. در جشن فروردگان، مردم پیش از عید نوروز بر روی پشت بام‌ها، آتش برمی‌افروختند. به تدریج آتش افروختن در چهارشنبه آخر سال تثبیت شد.
– میر نوروزی
یکی از آِین های نوروز باستانی انتخاب میر نوروزی بوده است. در واقع در ایران رسم بود در ایام عید نوروز محض تفریح عمومی و مضحکه فردی عامی و از میان مردم را به عنوان پادشاه یا امیر یا حاکمی موقتی به نام میر نوروزی انتخاب می‌کردند و برای یک یا چند روز زمام امور شهری را به عهده‌اش می‌سپردند پس از انقضای ایام جشن سلطنت او نیز به پایان می‌رسیده‌است. واضح است که جز تفریح و خنده و بازی هیچ منظور دیگری در بین نبوده است و احکامی که میرنوروزی صادر می‌کرده پس از نوروز به حال اول بازگردانده می‌شده‌است.
– عیدی دادن
رسم سکه عیدی دادن در زمان هرمز دوم – شاه ساسانی در سال ۳۰۴ میلادی آغاز شد و براساس کتب تاریخی، داریوش دوم به مناسبت عید نوروز، در سال ۴۱۶ پیش از میلاد، سکه زرین ویژه‌ای ضرب کرد که یک طرف آن شکل سربازی را در حال تیراندازی با کمان نشان می‌دهد که این رسوم به دلیل افزایش مشکلات اقتصادی مردم، آرام آرام جای خود را به هدایای سنتی و کشاورزی داد.
*سبزی پلو شب عید
در قرون گذشته بسیاری از خانواده‌ها سالی فقط یک بار می‌توانستند پلو بخورند و آن هم شب نوروز بود. شب نوروز، همه مردم از این پلو نوروزی برای فقرا، سلمانی (آرایشگر) و حمامی (مسئول آتش حمام) و برای کدخدای و روحانی (معلم سنتی) محل پیشکش می‌بردند.
اما امروزه آنچه متداول است پختن سبزی پلو با ماهی است.
*پخت سمنو
یکی از متداول‌ترین شیرینی هایی که به مناسبت نوروز پخته می‌شود، سمنو (سمنک، سومنک، سوملک، سمنی، سمنه) است. سمنوبا استفاده از جوانه گندم در بیشتر کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، طبخ می‌شود. در برخی از کشورها نیز با آیین‌های خاصی همراه است.
زنان و دختران در مناطق مختلف ایران، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان سمنو را به‌صورت دسته‌جمعی و گاه در طول شب می‌پزند و درهنگام پختن آن، سرودهای مخصوصی می‌خوانند.
۱۳ فروردین ،جشن سیزده بدر
سیزده بدر، سیزدهمین روز فروردین ماه و از جشن‌های نوروزی است. در تقویم‌های رسمی ایران این روز ، روز طبیعت نامگذاری شده‌است و از تعطیلات رسمی است. برخی بر این باورند در این روز باید از خانه بیرون روند و نحسی را در طبیعت به در کنند.
همانطور که پیشینه ی جشن نوروز را از زمان جمشید می دانند درباره ی سیزده به در (سیزده بدر) هم روایت هست که :
…»جمشید، شاه پیشدادی، روز سیزده نوروز را در صحرای سبز و خرم خیمه و خرگاه بر پا می کند و بارعام می دهد و چندین سال متوالی این کار را انجام می دهد که در نتیجه، این مراسم در ایران زمین به صورت سنت و آیین درمی آید و ایرانیان از آن پس سیزده بدر را بیرون از خانه در کنار چشمه سارها و دامن طبیعت برگزار می کنند «…
تنوع در شیوه های برگزاری یک آیین و گسترش پردامنه یک باور در میان مردمان، نشان دهنده ی دیرینگی آن آیین است. همچنین مراسم مشابه ای که به موجب کتیبه های سومری و بابلی از آن آگاهی داریم، آیین های سال نو در سومر با نام «زگموگ» و در بابل با نام «آکیتو» دوازده روز به درازا می کشیده و در روز سیزدهم، جشنی در آغوش طبیعت برگزار می شد. بدین ترتیب، تصور می شود که سیزده بدر دارای سابقه ای دست کم چهار هزار ساله است.
شیوه های برگزاری مراسم سیزده بدر
شیوه های برگزاری این جشن و همچنین مراسم و آداب این روز بسیار متفاوت و گسترده است. همانطور که می دانیم سیزدهم فروردین، تیشتر روز می باشد و آغاز نیمسال دوم زراعی؛ و مردمان ایرانی برای نیایش و گرامیداشت تیشتر(ایزد باران آور و نوید بخش سال نیک) به کشتزارها و مزارع می رفتند و در زمین تازه روییده و سرسبز از انبوه گل و گیاهان صحرایی به شادی و ترانه سرایی و پایکوبی می پرداختند.
بخشی دیگر از آیین های سیزده بدر را هم باورهایی تشکیل می دهند که به نوعی با تقدیر و سرنوشت در پیوند است. برای نمونه، فال گوش ایستادن، فال گیری (بویژه فال کوزه)، گره زدن سبزی و گشودن آن، بخت گشایی (که درسمرقند و بخارا رایج است). همچنین به آب سپردن سبزه ی سفره ی نوروزی، نشانه ی هدیه دادن به ایزد آب «آناهیتا» و گره زدن علف برای شاهد قرار دادن مادر طبیعت در پیوند میان زن و مرد، ایجاد مسابقه های اسب دوانی که یادآور کشمکش ایزد باران و دیو خشک سالی اس. و …روز سیزدهم نوروز گویا روز رسمی همه مردم برای طلب باران، برای همه سرزمین های ایران بوده است و خوردن غذای روز در دشت و صحرا نشانه همان فدیه گوسفند بریان است که در اوستا آمده و افکندن سبزه های تازه دمیده نوروزی به آب روان جویبارها، تمثیلی است از دادن فدیه به ایزد آب در آناهیتا و ایزد باران و جویبارها «تیر». در این روز مردم همه به دشت و صحرا می روند و از بامداد تا شامگاه به شادی و سرور می پردازند. البت با افزایش جمعیت و آسیب پذیر شدن منابع آبی، بهتر است دیگر از به آب سپردن سبزه اجتناب شود.
آیین‌های سیزده بدر
این رویداد دارای آیین‌های ویژه‌ای است که در درازای تاریخ پدید آمده و اندک اندک چهره سنت به خود گرفته است. از آن جمله می‌توان آیین‌های زیر را برشمرد.
– گره زدن سبزه
– سبزه به رود سپردن
– خوردن کاهو و سکنجبین
– پختن غذاهای متنوع به ویژه آش رشته
