آزادسازی خرمشهر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین وقایع جنگ تحمیلی، نقطه عطفی در تاریخ معاصر محسوب می‌شود که سینمای ایران در دهه‌های گذشته تلاش کرده آن را به تصویر بکشد. سینما به‌عنوان قدرتمندترین ابزار روایت تصویری، نقشی اساسی در حفظ و انتقال این رویداد تاریخی به نسل‌های بعد داشته است.
پیشینه تاریخی آزادسازی خرمشهر
آزادسازی خرمشهر از اهداف اصلی عملیات بیت‌المقدس درخلال جنگ تحمیلی بود که توسط ارتش جمهوری اسلامی ایران به فرماندهی علی صیاد شیرازی و سپاه پاسداران انجام‌گرفت. این رویداد که سوم‌خرداد ۱۳۶۱ به‌وقوع پیوست، پس از حدود ۵۷۸ روز اشغال خرمشهر توسط نیروهای بعثی عراق رخ داد. آزادسازی خرمشهر نه‌تنها یک پیروزی نظامی، بلکه نقطه عطفی در روحیه ملی ایرانیان و سیر جنگ محسوب می‌شود که به نماد مقاومت و پیروزی در فرهنگ معاصر ایران بدل شده است. این واقعه چنان اهمیتی دارد که رسانه‌های مختلف، به‌ویژه سینما، در دهه‌های پس از جنگ تلاش کرده‌اند آن را در قالب‌های گوناگون روایت کنند. پیچیدگی‌های عملیات نظامی، ابعاد انسانی، حماسی و معنوی این واقعه و تأثیر ژرف آن بر روح جمعی ایرانیان، زمینه‌ای غنی برای خلق آثار سینمایی ماندگار فراهم کرده است.
عملیات بیت‌المقدس و اهمیت استراتژیک آزادسازی خرمشهر
عملیات بیت‌المقدس که به آزادسازی خرمشهر منجر شد، یکی از بزرگ‌ترین عملیات‌های نظامی ایران در طول هشت سال دفاع‌مقدس بود. این عملیات با فرماندهی مشترک ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی طراحی و اجرا شد و نقش شخصیت‌هایی چون شهید صیاد شیرازی در آن برجسته بود. خرمشهر به‌دلیل موقعیت استراتژیک در مرز ایران و عراق و دسترسی به آب‌های خلیج‌فارس، اهمیت ویژه‌ای داشت. اشغال این شهر در ابتدای جنگ، ضربه‌ای سنگین به روحیه ملی ایرانیان وارد کرد و بازپس‌گیری آن به هدفی نمادین و حیاتی تبدیل شد. ابعاد مختلف این عملیات، از برنامه‌ریزی‌های نظامی گرفته تا رشادت‌های فردی و مقاومت مردمی، دستمایه‌ای غنی برای روایت‌های سینمایی فراهم کرده است که در دهه‌های بعد به آن پرداخته شد.
بلمی به‌سوی ساحل؛ پیشگام سینمای خرمشهر
فیلم «بلمی به‌سوی ساحل» اولین فیلم تاریخ سینمای ایران با موضوع خرمشهر است که به کارگردانی رسول ملاقلی پور در سال ۱۳۶۴ و در شرایطی ساخته شد که جنگ تحمیلی هنوز ادامه داشت. این فیلم به‌عنوان دومین تجربه کارگردانی ملاقلی‌پور، نقطه آغازی برای سینمای خرمشهر محسوب می‌شود. اهمیت بلمی به‌سوی ساحل در این است که نه‌تنها از منظر هنری و دراماتیک ارزشمند است، بلکه به یکی از زوایای مهم اشغال خرمشهر یعنی کارشکنی‌های دولت وقت در ارسال تجهیزات دفاعی برای مدافعان خرمشهر می‌پردازد. داستان فیلم درباره گردانی از سپاه است که از تهران عازم خرمشهر می‌شوند، اما به‌دلیل اشغال جاده‌های منتهی به خرمشهر و ممانعت دولت وقت از کمک هوایی، مجبور می‌شوند با یک بلم (قایق محلی) خود را به شهر برسانند. این فیلم با وجود محدودیت‌های تولید در دوران جنگ، توانست فضا و موقعیت‌های جنگی را به شکلی طبیعی و باورپذیر به تصویر بکشد.
تکامل روایت‌های سینمایی از آزادسازی خرمشهر
پس از فیلم بلمی به‌سوی ساحل، به‌تدریج آثار متعددی با محوریت خرمشهر و آزادسازی آن در سینمای ایران تولید شدند. این روندبه‌ویژه پس ازپایان جنگ شتاب بیشتری گرفت‌وسینماگران بافاصله‌گرفتن ازالتهابات دوران جنگ،فرصت بازنگری و روایت دقیق‌تر وقایع را پیدا کردند. آثاری که در دهه‌های بعدی ساخته شدند، از زوایای متفاوتی به ماجرای آزادسازی خرمشهر پرداختند و به‌تدریج از روایت صرفا حماسی فاصله گرفته و ابعاد انسانی، اجتماعی و حتی انتقادی به خود گرفتند. تحول سینمای خرمشهر را می‌توان بازتابی از تحول نگاه جامعه به جنگ و تاریخ آن دانست. فیلم‌های متأخرتر، بیشتر سراغ لایه‌های پنهان‌تر این واقعه تاریخی رفتند و کوشیدند تصویری چندبعدی و عمیق‌تر از آن ارائه دهند. این روند تکاملی در روایت‌های سینمایی، به غنای تصویر ذهنی نسل‌های بعد از جنگ ازواقعه آزادسازی خرمشهر کمک شایانی کرده است.
فیلم‌های شاخص با موضوع خرمشهر
آثار سینمایی متعددی با محوریت خرمشهر در سینمای ایران ساخته شده‌اند مانند دوئل، کیمیا، روز سوم و … که هرکدام از منظری خاص به این واقعه پرداخته‌اند. برخی از این آثار به لحاظ کیفیت هنری و قدرت تأثیرگذاری، جایگاه ویژه‌ای در سینمای دفاع‌مقدس یافته‌اند. این فیلم‌ها نه‌تنها از نظر تکنیکی و هنری ارزشمندند، بلکه در شکل‌دهی به خاطره جمعی از آزادسازی خرمشهر نقش مهمی ایفا کرده‌اند. همان‌طور که در منابع موجود اشاره شده، با گذشت سال‌ها برخی از این آثار همچنان در ذهن مخاطبان باقی مانده‌اند. فیلم‌های شاخص با موضوع خرمشهر، هریک بخشی از این رویداد تاریخی را روایت کرده‌اند و مجموعه آنها تصویری نسبتا جامع از این واقعه را برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشته‌اند. این آثار از ابعاد مختلف نظامی، سیاسی، اجتماعی و انسانی به ماجرای آزادسازی خرمشهر نگریسته‌اند و زوایای مختلف این رویداد را به تصویر کشیده‌اند.
مجموعه‌های مستند با محوریت خرمشهر
در کنار فیلم‌های داستانی، مستندهای متعددی نیز با محوریت آزادسازی خرمشهر ساخته شده‌اند که نقش مهمی در ثبت و ضبط واقعیت‌های تاریخی این رویداد داشته‌اند. مجموعه «نگاتیو ــ آزادسازی خرمشهر» یکی از این مستندهاست که به معرفی چهره‌های دوران جنگ تحمیلی ازجمله شهید اسماعیل دقایقی، شهید ولی‌الله فلاحی، آیت‌الله طالقانی، شهید صیادشیرازی و شهید یوسف کلاهدوز پرداخته است.این مستندها اغلب با تکیه براسناد و مدارک تاریخی، فیلم‌های آرشیوی، مصاحبه با شاهدان عینی و فرماندهان نظامی،تصویری مستند وواقعی ازعملیات آزادسازی خرمشهر ارائه می‌دهند. ارزش این مستندها در این است که علاوه بر ابعاد دراماتیک و احساسی، واقعیت‌های تاریخی رانیز ثبت وضبط می‌کنند و به‌عنوان منابعی موثق برای پژوهشگران و نسل‌های آینده باقی می‌مانند. مستندها همچنین زوایای کمتردیده‌شده و شناخته‌شده این رویداد را به تصویر می‌کشند و به تکمیل تصویر ذهنی مخاطبان از آزادسازی خرمشهر کمک می‌کنند.
اهمیت آرشیوهای تصویری و روایت‌های مستند
آرشیوهای تصویری و صوتی از آزادسازی خرمشهر که در مستندها به کار رفته‌اند، ارزش تاریخی فراوانی دارد. این تصاویر و روایت‌های مستند، منابع ارزشمندی برای پژوهشگران و مورخان است و به‌عنوان اسناد تاریخی، اعتبار خاصی به روایت‌های این رویداد می‌بخشد. ازجمله مستندهای ارزشمند در این زمینه، مجموعه‌هایی هستند که صدای واقعی شهدا و فرماندهان جنگ را می‌توان در آنها شنید، مانند مستند «نگاتیو ــ صدای حسن باقری» و«نگاتیو ــ گفت‌وگوی پشت بیسیم». این مستندها در کنار فیلم‌های داستانی در ارائه تصویری جامع از آزادسازی خرمشهر، مکمل یکدیگر هستند. اگر فیلم‌های داستانی بیشتر بر جنبه‌های عاطفی و دراماتیک این رویداد تأکید دارند، مستندها بیشتر واقعیت‌ها و حقایق تاریخی را ثبت و ضبط می‌کنند. ترکیب این دو گونه سینمایی، به حفظ و انتقال خاطره جمعی آزادسازی خرمشهر کمک شایانی کرده است.
محدودیت‌های فنی و مالی
یکی از چالش‌های جدی سینمای ایران در پرداختن به موضوع آزادسازی خرمشهر، محدودیت‌های فنی و مالی بوده است. بازسازی صحنه‌های جنگی به‌ویژه عملیات آزادسازی خرمشهر که یکی از بزرگ‌ترین عملیات‌های نظامی جنگ ایران و عراق بود، نیازمند امکانات و بودجه کلانی است که سینمای ایران همواره با کمبود آن مواجه بوده است. همین محدودیت‌ها باعث شده بسیاری از ابعاد این رویداد بزرگ در آثار سینمایی مغفول بماند یا به شکلی ناقص و سطحی به تصویر کشیده شود. فیلم بلمی به‌سوی ساحل اگرچه در سال ۱۳۶۴ و در اوج جنگ ساخته شد، اما به‌دلیل همین محدودیت‌ها نتوانست تمام ابعاد نظامی عملیات آزادسازی خرمشهر را به تصویر بکشد و بیشتر به یک زاویه خاص از این رویداد پرداخت. این چالش همچنان برای فیلمسازان امروزی که می‌خواهند به این موضوع بپردازند وجود دارد و کمترفیلمی توانسته عظمت واقعی این رویداد تاریخی را به‌درستی بازنمایی کند.
شکل‌گیری روایت تصویری از آزادسازی خرمشهر
سینما با قدرت بی‌بدیل خود در خلق تصاویر ماندگار، نقش مهمی درشکل‌گیری روایت تصویری آزادسازی خرمشهر در ذهن مخاطبان داشته است. تصاویری که فیلم‌های سینمایی و مستند از این رویداد ارائه داده‌اند، درذهن بسیاری از مخاطبان، به ویژه نسل‌هایی که شاهد جنگ نبوده‌اند، به عنوان بازنمایی واقعیت پذیرفته شده است. این قدرت تصویرسازی، مسئولیت سنگینی بر دوش سینماگران می‌گذارد تا روایتی صادقانه و منصفانه از وقایع ارائه دهند. برخی از صحنه‌های فیلم‌های مربوط به آزادسازی خرمشهر چنان در حافظه جمعی جامعه ایران نقش بسته که به نمادهایی از این رویداد تبدیل شده‌اند. برای مثال، تصویر رزمندگان درحال عبور از اروند و رسیدن به خرمشهر یا لحظه نصب پرچم ایران بر فراز مسجد جامع خرمشهر، صحنه‌هایی است که به واسطه تکرار در آثار سینمایی، به نمادهای ماندگار آزادسازی خرمشهر بدل شده‌اند.
انتقال ارزش‌ها و مفاهیم به نسل‌های بعد
سینما علاوه بر بازنمایی وقایع تاریخی آزادسازی خرمشهر، در انتقال ارزش‌ها و مفاهیم مرتبط با این رویداد به نسل‌های بعد نیز نقشی اساسی داشته است. مفاهیمی چون ایثار، فداکاری، وطن‌دوستی، مقاومت و ایستادگی، از جمله ارزش‌هایی است که در آثار سینمایی مرتبط با آزادسازی خرمشهر به مخاطبان منتقل شده است. فیلم‌ها و مستندهای این حوزه، بیش از آن‌که صرفا به روایت وقایع نظامی و تاکتیک‌های جنگی بپردازند، بر ابعاد انسانی و معنوی این رویداد تأکید کرده‌اند. این آثار کوشیده‌اند از آزادسازی خرمشهر فراتر از یک پیروزی نظامی، به عنوان نمادی از اراده ملی، ایمان و ایستادگی یاد کنند. چنین روایتی، نقش مهمی در انتقال ارزش‌های فرهنگی و معنوی به نسل‌های بعد داشته و به تداوم حافظه جمعی از این رویداد مهم تاریخی کمک کرده است. /متن کامل را در جام‌جم‌آنلاین بخوانید.
آزادی خرمشهر در قاب تلویزیون و پرده نقره‌ای
حریم مهرورزی
فیلم «حریم مهرورزی» به کارگردانی ناصر غلامرضایی (۱۳۶۵) بر تبعات اجتماعی اشغال خرمشهر تمرکز دارد و زندگی خانواده‌ای مهاجر از خرمشهر را روایت می‌کند.این اثرگرچه ازنظر هنری برجسته نیست، اما واقعیت‌های اجتماعی آن دوران را به خوبی منعکس می‌کند.
کیمیا و سرزمین خورشید
احمدرضا درویش با ساخت سه فیلم «کیمیا»،«سرزمین خورشید» و «دوئل» سهم مهمی در بازنمایی وقایع خرمشهر دارد. کیمیا(۱۳۷۳)داستان مردی است که دراشغال خرمشهر همسرش را ازدست می‌دهدوپس ازسال‌ها اسارت،برای آینده دخترش از خودگذشتگی می‌کند. «سرزمین خورشید» نیز با مضامینی مشابه، واقع‌گرایی درصحنه‌های جنگ و تکرار عناصر «کیمیا» را دنبال می‌کند. «دوئل» اما با تمرکز بر تکنیک وجلوه‌های ویژه، بیشتر به نمایش قدرت سینمای ایران می‌پردازد تا روایت مقاومت مردم.
روز سوم
فیلم «روز سوم» به کارگردانی محمدحسین لطیفی، با ترکیب واقعیت و درام، ایثار و رنج مردم خرمشهر را به تصویر می‌کشد. داستان خواهر و برادری که در دل شهر گرفتار می‌شوند؛ نمادی از وطن‌پرستی و ضرورت مبارزه با دشمن.
کودک و فرشته
در فیلم «کودک و فرشته» به کارگردانی مسعود نقاش‌زاده، نقش کودکان و نوجوانان به ویژه دختران در مقاومت خرمشهر برجسته شده و تصویری تازه از وضعیت مردم و شهر اشغال‌شده ارائه می‌شود.
عصر روز دهم
این فیلم با محوریت جدایی و فراغ خانواده‌ای در جریان سقوط خرمشهر آغاز می‌شود و در ادامه، سرنوشت اعضای خانواده را در بستر وقایع عراق و فرهنگ عاشورایی پی می‌گیرد.
سریال‌ها و آثار تلویزیونی
سریال‌هایی چون «گل پامچال» با محوریت زندگی دختری جنگ‌زده، «سفر به چزابه» با رویکردی جامعه‌شناسانه به جنگ و «لیلی با من است» با نگاهی طنز به دفاع‌مقدس، هر یک نقش مهمی در بازنمایی ابعاد مختلف جنگ و تاثیر آن بر زندگی مردم دارند.
همچنین «بهترین تابستان من» و «بازگشت پرستوها» با نگاهی متفاوت به جنگ و اسارت و «بچه‌های بهشت» درباره شهید حسین فهمیده از دیگر آثار شاخص این حوزه به شمار می‌روند. در مجموع، این آثار توانسته‌اند با رویکردهای متنوع، از واقع‌گرایی تا طنز و ملودرام ابعاد مختلف مقاومت و پیامدهای اجتماعی و انسانی جنگ را در حافظه جمعی ایرانیان ماندگار کنند.
