پدیده برنامه‌های چند شبکه ای!

یکی از اتفاقاتی که در سال‌های گذشته در برخی موارد معدود، در تلویزیون می‌افتاد، پخش یک برنامه یا سریال از دو شبکه سیماست. این مسئله اما در یکی دو ماه گذشته، شدت یافته و موارد متعددی از سریال‌ها و برنامه‌های تلویزیون از بیش از یک شبکه تلویزیون روی آنتن رفته است. ادامه این گزارش، به بررسی این پدیده می‌پردازد.

در سال‌های اخیر و با ارتقای کیفیت تصویری شبکه تماشا به HD، رسم بر این بود که بعضی از پربیننده‌ترین سریال‌های جدید شبکه‌های اصلی، در ساعات پایانی شب روی آنتن این شبکه هم برود که به نوعی، مخاطب بتواند از نسخه HD بعضی سریال‌های سیما از جمله «نون خ»، «زیرخاکی» و «راز ناتمام» نیز استفاده کند. کانال تماشا در آن زمان یکی از معدود شبکه‌های HD صداوسیما بود و این تصمیم، توجیهی منطقی داشت، اما پس از آن، در ماه‌های اخیر ۳ مرتبه اتفاق افتاده که سریالی به شکل همزمان در دو شبکه روی آنتن رفته است. «گیل‌دخت» اولین محصول از این دست به شمار می‌رود. این سریال که در معاونت برون‌مرزی رسانه ملی و برای پخش از شبکه آی‌فیلم تولید شده بود، در زمان پخش از دو شبکه یک و آی‌فیلم روی آنتن رفت و هنوز هم می‌رود. بعدها و در اوایل بهمن ۱۴۰۱، این روند به سریال مجموعه «بچه زرنگ» رسید و این سریال تولیدشده در شبکه ۲ سیما، به شکلی بی‌سابقه همزمان روی آنتن شبکه‌های یک و ۲ رفت. با این حال بعد از پخش تنها ۲ قسمت، پخش «بچه زرنگ» از شبکه یک متوقف شد و جای خود را به «شهباز» داد؛ سریالی که آن هم به همین شکل به پخش رسید! «شهباز» که یکی از آخرین تولیدات سریالی شبکه ۵ سیما محسوب می‌شد، از ابتدا تا انتها به صورت همزمان از شبکه‌های یک و ۵ پخش شد. به این شکل بود که پدیده سریال‌های چند شبکه‌ای در رسانه ملی کلید خورد.

مسابقات تلویزیونی نیز جایگاه ویژه‌ای در میان برنامه‌های چند شبکه‌ای سیما دارند. هم‌اکنون ۴ مسابقه «همآهنگ»، «قهرمان»، «کهکشان» و «ستاره‌ساز» به شکل همزمان از دو شبکه پخش می‌شوند. «قهرمان» از ابتدای سال، همزمان روی آنتن شبکه‌های ۳ و ورزش رفت و «همآهنگ» که به تازگی پس از حواشی فراوان مجدد پخش شد، به طورمشترک از شبکه‌های نسیم و افق پخش می‌شود. «کهکشان» محصول شبکه ۵ نیز که به عنوان پروژه شخصی و مورد علاقه محمدصادق باطنی مطرح می‌شود، پس از انتصاب او به عنوان مدیر شبکه امید، همزمان از شبکه‌های ۵ و امید پخش می‌شود. فصل جدید «ستاره‌ساز» هم که از هفته پیش در شبکه ۳ سیما شروع شد، از روز یک شنبه به آنتن شبکه امید سیما هم رسید تا شبکه امید به شکلی جالب توجه، همزمان ۲ مسابقه شبکه‌های اصلی سیما را پخش کند.

بررسی فهرست برنامه‌های سیما، خبر از پخش شمار زیادی از عناوین، در بیش از یک شبکه می‌دهد که به برخی از آن‌ها اشاره شد. با این حال این دست برنامه‌ها محدود به سریال و مسابقه نیست. مثلا «سمت خدا» برنامه مشهور شبکه سه، مدت‌هاست که صبح‌ها از شبکه افق نیز پخش می‌شود. شبکه قرآن برنامه ویژه افطار «محفل» را در ساعات پایانی شب در ایام ماه مبارک رمضان پخش کرد و صبح‌ها نیز گزیده آن را به آنتن می‌فرستاد. جالب است که این شبکه، «محفل» را بعد از ماه رمضان نیز ادامه می‌دهد. «منم بچه مسلمان» تولید شبکه قرآن و معارف سیما نیز از جمله برنامه‌های مشترک شبکه‌های قرآن و پویاست. برنامه قدیمی «شما و سیما» هم که برای سال‌ها از شبکه یک پخش می‌شد، ظهرهای شنبه و حدود یک ساعت بعد از پخش از شبکه یک، روی آنتن شبکه نسیم می‌رود.

مابین همه برنامه‌های سیما، برنامه «استیضاح تیک‌تاک» شرایط بسیار عجیبی دارد. این برنامه که محتوای آن، جلسه استماع توضیحات مدیرعامل شبکه اجتماعی تیک‌تاک در کنگره آمریکا در نخستین روزهای سال ۱۴۰۲ (۲۳ مارس ۲۰۲۳) است، در یک ماه اخیر نزدیک به ۲۰ بار از شبکه‌های مختلف تلویزیون پخش شده است. نسخه کامل «استیضاح تیک‌تاک» شامل ۵ قسمت یک ساعته، ۲ مرتبه از شبکه ۴ سیما پخش شد و نسخه خلاصه آن که در اغلب موارد، حدود ۹۰ دقیقه زمان دارد، تاکنون چهار بار از شبکه یک، دو بار از شبکه‌های ۳، ۴ و ۵، سه بار از شبکه مستند و یک بار از شبکه ۲ سیما پخش شده است. در شبکه خبر معاونت سیاسی نیز این برنامه علاوه بر گفت‌وگوها و تحلیل‌های فراوان، بازپخش‌هایی داشته که مجموع بازپخش دو نسخه کامل و خلاصه‌شده آن را به بیش از ۱۷ مرتبه می‌رساند!

برای بررسی این موضوع، با حسین سلطان‌محمدی منتقد سینما و تلویزیون گفت‌وگو کردیم. او درباره انگیزه‌های احتمالی از این اقدام گفت: «قابل تأمل است که تلویزیون چرا این کار را می‌کند. تلویزیون در پخش این برنامه‌ها، زمان‌های متفاوت دارد و برنامه را در چرخش‌های ۶ ساعته نشان می‌دهد، می‌تواند با فاصله بیشتری تکرار برنامه را پخش کند و علت این امر را متوجه نمی‌شوم.» یک تصور این است که پخش شبکه اولیه یک برنامه، تمام کشور را پوشش نمی‌دهد و شبکه دوم برای مناطقی برنامه را پخش می‌کند که شبکه اول در آن‌ها قابل دسترس نیست، اما می‌دانیم که این‌طور نیست. به نظر من تلویزیون با این کار زمان را هدر می‌دهد. کمبود برنامه هم نیست؛چراکه آرشیو تلویزیون پر از برنامه است.» او ادامه داد: «گاهی مثل «گیل‌دخت» اختلاف ساعت پخش شبکه یک و آی‌فیلم، به قدری اندک است که انسان حیران می‌ماند چرا تلویزیون چنین کاری می‌کند.» سلطان‌محمدی در پایان گفت: «ممکن است تلویزیون می‌خواهد پرتماشاگر بودن برنامه‌ها را القا کند یا این که امکان بهره‌مندی تماشاگر تلویزیون از این برنامه را با کمترین زمان پخش داریم. در کدام استاندارد تلویزیونی جهان، چنین رویه‌ای وجود دارد؟»

امیر تاجیک مستندساز و مدیر اسبق شبکه مستند سیما نیز درباره این مسئله گفت: «من به عنوان کسی که در حوزه رسانه تحصیل و مدتی هم در رسانه ملی مدیریت کردم، فقدان یک کنداکتور هماهنگ را در شبکه‌های تلویزیونی احساس می‌کنم. شبکه‌ها باید با هماهنگی بیشتری نسبت به تولید محتوا اقدام کنند و باید تقسیم وظیفه‌ای بین شبکه‌ها وجود داشته باشد. طبیعتاً در ساختار جدید رسانه ملی، تولید که قبلا به شکل پراکنده در محل‌های مختلف انجام می‌شد، الان به صورت متمرکز انجام می‌شود.» او ادامه داد: «در ساختار کلی صداوسیما، مراکزی برای این مسئله دیده شده، مثل مرکز طرح و برنامه سیما و مراکزی که بودجه هر پروژه را مصوب می‌کنند.» تاجیک بیان کرد: «در دوره‌ای در رسانه ملی این بحث وجود داشت که محتواهای خوب و فاخر از نظر جذب مخاطب، امکان این را داشته باشد که در شبکه‌های مختلفی پخش شوند، شبکه‌هایی که قرار بود تخصصی عمل کنند. این امر به لحاظ علمی، قابل قبول است، اما در چینش کنداکتور، درست عمل نشده است. انتقاد به نحوه چینش برنامه‌ها در شبکه‌های مختلف است، اما به صورت کلی برنامه‌ای که می‌تواند جذب مخاطب کند، حتی اگر در یک هفته در ۲ شبکه پخش شود، مشکلی ندارد و از نظر علم ارتباطات رسانه، مورد تأیید است.» او تأکید کرد: «اما باید پرسید آیا واقعا شبکه‌ها تخصصی‌اند که این کار را انجام دهند؟ مثلاً شبکه‌ای که قرار بوده بحث‌های اقتصادی را پیش ببرد، برنامه طنز تولید می‌کند و این مسئله درست نیست.»

میکائیل دیانی برنامه‌ساز، مستندساز و کارشناس رسانه در این باره گفت: «اساسا در یک ساختار رسانه‌ای، توزیع محتوا در طول شبانه‌روز که بهتر دیده شود، ساختار منظم و مدون دارد و وقتی به یک سازمان رسانه‌ای چند شبکه‌‌ای تبدیل می‌شود، اهمیت آن دوچندان می‌شود. رقابت شبکه‌ها داخل یک سازمان رسانه‌ای غلط و اولویت این است که کلیت سازمان، پرمخاطب باشد و کنداکتور هماهنگ، بسیار مهم است تا همه شبکه‌ها در ساعات مختلف؛ پربیننده باشند و مثلا برنامه‌های پرمخاطب، در یک ساعت در دو شبکه همزمان نباشند.»

او ادامه داد: «در این کنداکتور هماهنگ، این یک آفت است برنامه‌هایی که به نظر مدیریت تلویزیون اولویت دارند، به شکل متناوب در شبکه‌های مختلف پخش شوند، آن‌ها می‌خواهند تولیدات الگو و پرچم دار را به هر نحوی در دید مخاطب قرار دهند در حالی که این کار، ساختار کنداکتورریزی را که می‌تواند مخاطب گسترده‌ای برای تک‌تک شبکه‌ها و برنامه‌ها جلب کند و مخاطب کلی را گسترده‌تر کند، از بین می‌برد.» این برنامه‌ساز توضیح داد: «پخش متناوب برنامه‌ها، ۲ مشکل ایجاد می‌کند. یکی این تصور برای مخاطب به وجود می‌آید که به اندازه کافی محصول وجود ندارد و دوم این که محصول اولویت‌دار در اثر تکرار و تناوب پخش، بی‌ارزش می‌شود؛ چراکه دیگر مخاطب برای کسب محتوا حرص نمی‌زند تا مخاطبش باشد. بنابراین هم به کلانِ مخاطب آسیب می‌زند و هم به این محصولات آسیب وارد می‌کند.» دیانی در پایان گفت: «من دلیل غالب این امر را هم کمبود تولید و پر نکردن آنتن با برنامه های متنوع می‌دانم، چون به دلیل نگاه‌های موجود در سازمان، تیم‌های معتمد محدودند و کمیت تولیدات سازمان کاهش یافته است.»

سیدمحمدرضا خوشرو مدیر شبکه نسیم سیما درباره علت پخش مسابقه «همآهنگ» در دو شبکه در گفت و گو با خراسان توضیح داد: «این برنامه تولید مجموعه مأوا و ‌شبکه افق است و به جهت این که در طول هفته، این مسابقه روی آنتن تلویزیون باشد، ۳ روز شبکه افق و ۳ روز دیگر شبکه نسیم آن را پخش خواهند کرد. برنامه‌ای که درباره گروه‌های مستعد سرود در شهرستان‌هاست. این گروه‌ها وقتی که خودشان را روی آنتن می‌بینند، خیلی خوشحال و تشویق می‌شوند. خیلی از این افراد، استعدادهای خوبی‌اند که تا به حال دیده نمی‌شدند و در شهرستان‌ها یا روستاها، گم می‌شدند. الان فرصتی پیش آمده که دیده شوند.»

او ادامه داد: «رسانه ملی نشان داده که می‌شود با استفاده از گروه‌های سرود، هم موسیقی مناسب ملی، فرهنگی و قومیتی داشته باشیم و هم استعدادهای جدید معرفی کنیم. به وفور مشاهده شده بچه‌هایی که گاهی با پوششی خیلی ساده و محلی، در جایگاه اجرا می‌کنند، اما استعداد بسیار خوبی دارند و این که روی آنتن تلویزیون جمهوری اسلامی دیده شوند، ممکن است مسیر زندگی‌شان را عوض کند، استعدادشان شکوفا شود و اعتماد به نفس پیدا کنند. آن‌ها با این کار تمرین کار جمعی و هماهنگی می‌کنند.» خوشرو در پایان گفت: «مرحله اصلی برنامه در فضای استودیوی تهران نیز در حال ضبط است که ان شاءا… خیلی جذاب خواهد بود.»