سومین نشست از سلسله نشست‌های «فیلمنامه فیلم» حوزه هنری که در سالن اوستا حوزه هنری برگزار شد به نقد و بررسی ساختار فیلمنامه فیلم «ندارها» به کارگردانی محمدرضا عرب و نویسندگی علیرضا طالب زاده اختصاص یافت.
سومین نشست «فیلمنامه فیلم» سازمان سینمایی حوزه هنری، با حضور: داوود مسلمی منتقد سینما، محمدرضا عرب کارگردان و تهیه کننده فیلم، علی رویین تن، یاسمن نصرتی، کیانوش دالوند از کارگردانان سینما و … برگزار شد.
در این مراسم داوود مسلمی منتقد سینما در خصوص فیلم «ندارها» گفت: فیلم «ندارها» مربوط به کارگردانی است با سابقه ٢٠ ساله در سینمای مستند. ریشه سینما در تجارب قبلی و دستاوردهای آن در عکاسی چیزی است که در فیلم‌های این کارگردان متجلی می‌شود. فیلم «آخرین ملکه زمین» یکی دیگر از آثار این کارگردان است. اثری آکنده از غنای شاعرانه و پر بار از نوع اندیشه و ساختار سینمایی است که در کسب تجارب درخشان در حیطه سینما بسیار موفق عمل کرده است. در واقع هیچ وقت فیلم‌های این کارگردان از سینمای روایتگر تهی نشده و همیشه از جذابیت‌های کافی در این زمینه برخودار بوده است. به طور کلی تماشاگر منتظر دیدن روایتی است که در کنار آن به اندیشه‌ها، جهان نگری و تفکرات آن پی ببرد.
وی افزود: سینمای روایت به فکر اعتلای تفکر و اندیشه ورزی مخاطب است و در جریان ارتباط با اثر، نسبت به تماشای مجدد فیلم اقدام می‌کند در حالی که امروزه فیلم‌هایی ساخته می‌شود که متاسفانه بر خلاف جریان سینمای روشنفکر ایران است که عموما تماشاگر عام را از فیلم بریده می‌کند. در این فیلم لحظه‌های ناب سینمای اندیشه ورز را می‌بینیم که تنها به اندیشه فردی فیلمساز توجه نکرده بلکه مخاطب و تماشاگر را با خود همراه کرده و حضور او در نهاد فیلم را لذت بخش کرده است. بنابراین سینما به معنای عام در این فیلم معنا پیدا می‌کند.
مسلمی خاطر نشان کرد: ظاهرا فیلم‌هایی که منتسب به سینمای اجتماعی هستند حرفهای زیادی برای گفتن دارند . به حال فیلم قایم به ذات اثری هنری است و باید برای ببررسی آن به خود فیلم رجوع کرده چرا حواشی و آسیب‌های اجتماعی تمامیت خود اثر را تحت الشعاع قرار می‌دهند. آنچه که در این نوع سینما و روایتگری مهم است ارجاع فیلم به مسایل اجتماعی‌ای است که در نهاد جامعه پنهان شده است و بازتاب دهنده وضعیت مرسوم در اجتماع است در اصل برخی فیلم‌ها به همین دلیل خاصیت رجعت پیدا می‌کنند در شرایطی که تمامی فیلم‌های پر از فحاش بوده و ذات آن را به نوعی لودگی تبدیل کرده است.
وی ادامه داد: سینمایی که قابلیت رجعت دارد حتما دارای شاخصه‌هایی از حیات سینما براساس اصل و منطق است. اما به هرحال فیلم قابل اعتنا، درک و فهم منجر به جادوی سینما می‌شود که متاسفانه از میان صدها فیلم، یکی از این آثار قابل رجعت پیدا می‌کند. اولین دلیل رجعت به سینما، خود ذات سینماست که منجر به ماندگار تصویر در ذهن می‌شود. این در حالی است که حتی در ذات فیلم فارسی این رجعت‌ها وجود داشته اما سینمای ما به آن توجهی نمی‌کند. در واقع اینگونه مراسمات دوباره خوانی حقیقت است. انبوه سازی سینمایی که به رجعت توجهی نمی‌کند انبوه آور است.
این منتقد سینما با اشاره به نقاط ضعف فیلم « ندارها» اظهار داشت: بخشی از فیلم این حس شتابزدگی دارد که نشانگر ایراد در چارچوب پایان بندی و نقص ساختاری فیلمنامه است و عدم رعایت تسلسل در آن به این مشکل دامن می زند که نهایتا منجر به حس بریدگی در آن شده است که در واقع این فاصله در بخش‌های دیگر فیلم هم به چشم می‌خورد. گرمای نوع کاراکترها و روایتگری کارگردان اجازه نمود بیرونی ایرادات و شفافیت در آن را نمی‌دهد. همچنین تشابه و تکرار بسیاری از نقاط فیلم به دیگر آثار راه گریزی برای سینمای اجتماعی نگذاشته است بنابراین تنها باید به فاصله زمانی ساخت آثار توجه شود.
وی عنوان کرد: نگاه به سینما در توجه به محتوا خلاصه نمی‌شود بلکه وجوه ساختاری در آن نیز اهمیت دارد. اساسا سینما محافظه کار است و بخش عمده‌ای از آن بر مدار ابتذال چرخیده و از نهاد محافظه کار جمعی خارج می‌شود. در حالیکه هر فیلم فارسی کریه و بدمنظری هم به محتوا توجه می‌کند، اما در سینمای ما سرکوب نهادهای نظارتی و سانسور منجر به مشکلات سینما می‌شود.
در ادامه این نشست، محمدرضا عرب، کارگردان و تهیه کننده فیلم «ندارها» گفت: این نسخه از فیلم مربوط به سینمایی نگاتیوی است و از سینمای دیجیتالی فاصله زیادی دارد. فیلم «ندارها» در سال ۸۹ ساخته شده است و امروز نسخه بلوری و با کیفیت فیلم اکران شده است. نویسنده این فیلم علیرضا طالب زاده، فیلمنامه نویس مشهور سریال‌های «صاحب دلان» و «در پناه تو» بوده است. فیلمنامه نویسی تفاوت زیادی با رمان نویسی دارد چرا که خلق جریان تصویری بسیار سخت است. من خود متولد جنوب شهر هستم و قصد ساختن فیلمی برای تحقیر این قشر از جامعه را نداشته‌ام بلکه هدف ما پرداختن به آسیب‌های اجتماعی بوده است.
وی افزود: در سال‌های ساخت این فیلم معضلی به نام آقازادگی به شدت امروز مطرح نبود. این مشکل جدی‌ای در زندگی امروز ماست واگر ۱۰ سال گذشته به عدالت اجتماعی توجه بیشتری می‌کردیم بسیاری از مشکلات جانعه حل می‌شد و شاهد دادگاه‌های مسئولان با پرونده‌های کلفت نبودیم. این افتخار نیست و باعث سرشکستگی ما و مجموعه مدیریتی جامعه است. فیلم «ندارها» سعی کرده است به محیط پیرامون توجه بسیاری کند و اگر اینگونه فیلم‌ها بیش از این مورد توجه قرار می‌گرفت. این در حالی است که جامعه‌ای که درب نقد وبررسی در آن بسته است، متولد فساد خواهد بود. فساد سیتماتیک امروز ما ناشی از این امر است. هیچ کس مسئولیت وضعیت اکنون جامعه را برگردن نمی‌گیرد. عدم توجه به اقشار ضعیف جامعه منجر به عدالتخواهی آدم‌ها شده است. هرچند این افراد از نظر خود، عیاری می‌کنند اما چون اساسا عیاران از مکتب فتوت امیرالمونین می‌آید و معنایی دیگر دارد. ما در تاریخ یعقوب لیث صفار و سرخ جامگان را داریم که به درست عیاری می‌کنند اما موضوع فیلم «ندارها» عیاری به غلط است و شخصیت‌های آن به جای ساختن خود، اقدام به تغییر جامعه و ساخت آن می‌کنند و نهایتا هلاک می‌شوند و آسیب آن را جامعه می‌بیند. این فیلم اولین اثری بود که به معضلی به نام آقازاده و رانت توجه کرده است. تشابه «ندارها» به فیلم‌های دیگر انکاناپذیر است اما نکته حائز اهمیت مفهوم آن است.
عرب خاطر نشان کرد: ممنوع التصویری هانیه توسلی، یکی از شخصیت‌های فیلم تنها بهانه‌ای بود که اکران آن را به تعویق انداخت در حالیکه حضور او در فیلم‌های دیگر، هیچ ممانعتی برای اکران نداشت. من هیچ گاه نفهمیدم که این فیلم همچنان چه مشکلی دارد که از پخش آن در رسانه ملی جلوگیری می‌شود در حالیکه پخش و تولید و توزیع مواد مخدر در تولیدات رسانه ملی به امری عادی تبدیل شده است. به حرف فیلم «ندارها» و سینمای اجتماعی توجه نشده است. شما مخاطب حرفهای سینما هستید و ما فیلمسازان سلیقه شما مخاطبان را نازل کرده‌ایم. امروز پایین آمدن سلیقه فیلمسازان و سخیف شدن سینما نتیجه جامعه بی‌نقد و فاسد است که مدیران آن مسئولیت مشکلات را برعهده نمی‌گیرند.
وی عنوان کرد: سینمای اجتماعی ایران که باید به اینگونه فیلم‌ها توجه بیشتری کرده و از تولید آن حمایت کند، اما از این غافله عقب مانده و حتی در موضوعات اجتماعی نظیر کودتای ۲۸ مرداد، موشک وغیره هم اثری ساخته نشده است. جایگاه استراتژیک در سینما ایران کجاست؟ تنها به دنبال ایجاد موجی هستیم که از یک اقدام جلوگیری کنیم چرا که ظرفیتی برای نقد در ایران وجود ندارد. در حال حاضر کسانی که جلوی دوربین اعتراف به نقدپذیری می‌کنند، خلاف این را ثابت کرده‌اند چرا که قطعا اگر انتقادپذیر بودند وضعیت امروز جامعه ما این نبود.
کارگردان فیلم «ندارها» ضمن اشاره دویدن ۳ ساله برای ساخت این فیلم یادآور شد: «ندارها» بی‌دلیل ساخته نشد و درست جایی که مخالف سرسختی برای ساخته شدن این فیلم بود بعد از تولید، جایزه بهترین کارگردانی را به بنده اعطا کردند. کشور ما و مجموعه قوا یا بلد نیستند و یا از پتانسیل هنر سینما، جریان سازی و الگو سازی آن اطلاعی ندارند. این در حالی است که سینما و فیلم‌هایی نظیر کازابلانکا در آمریکا میل و عشق به زندگی را در مردم ایجاد کرده و جامعه بعد از جنگ‌های آمریکا را به خوبی نشان می‌دهد. ما اگر فیلمسازی اجتماعی را جدی نگیریم به شرایط امروز می‌رسیم که اختلاس گران از ملت ما طلبکارند در حالیکه ما بابت حرام شدن اموال، از بین رفتن ذخایر ملی، آینده و عمر نسل‌هایمان از اختلاس گران طلبکاریم.
وی در پاسخ به انتقاد یک مخاطب نسبت به خوب نشان دادن کارهای بد در فیلم و نبود شرافت در قبال آدم‌های بی‌شرف و برداشت عمومی از لفظ آقازادگی عنوان کرد: دیالوگ‌های این فیلم شرافت رو نشان می‌دهد در حالیکه این حرف‌ها در سینما معنا و خریداری ندارد چرا که باید فیلم با موج ساخته شود در حالیکه من فیلمساز موجی نیستم و با حقیقت، فیلم می‌سازم. شخصیت‌های فیلم دچار بلاهت می‌شوند تا بتوانند شرافت را با کار غلط بسازند که درگیری با کاروان حج و برخی دیالوگ‌ها و حتی عمل چشم دختربچه با این پول ، نشانی از این امر است. هیج نشانه‌ای از حقارت مردم پایین شهر، صورت سیاه و لباس پاره‌ای در این فیلم نمی‌بینید چرا که ناشی از شرافت من کارگردان در فیلم است در واقع فیلمنامه این فیلم دایره است.
عرب ادامه داد: هیچ جامعه‌ای خودش نمی‌چرخد و بر اساس قوانین مدنی و فقهی در جامعه اسلامی زمامداری برای رسیدگی اموال بیت المال، حراست و عدالت در جامعه وجود دارد. باید مطالبات مدنی جامعه رعایت شود. اگر قوانین درست اجرا نشود ثروت جامعه که بهداشت، درمان وتحصیل و رفاه اجتماعی در جامعه به باد فنا می‌رود.۱۰ سال پیش با این معضل تا این حد روبرو نبوده‌ایم و اگر جدی برخورد می‌شد امروز شاهد این مشکلات نبودم.
وی در خصوص دخل و تصرف در فیلمنامه گفت: بنده فیلمنامه کامل را خوانده و اجرا کرده‌ام و ایده خاصی به آن اضافه و یا کم نکردم. حتی در نوع لباس‌های انتخابی شکل طبقه را طراحی کرده‌ایم. نسخه ساخته شد نسخه اکران شده در جشنواره است این فیلم ٩٣ دقیقه بوده و کل فیلمنامه ساخته شده است.
کارگردان فیلم «ندارها» در خصوص نحوه پایان بندی فیلم افزود: تاثیر گذاری شخصیت مهری در ابتدا و انتهای فیلم کمک چندانی به فیلم کرده و موضوع را رها نکرده است. لازم به ذکر است برداشت عمومی از واژه آقازادگی در فیلم کاملا مشخص است و معتقدم یک اثر تمام و کمال و آرمانگرا را می‌توانیم در فیلم ببینم چرا که فیلمساز با همه هستی و نیستی به دنبال درک بوده و تلاش می‌کند با نقد بهتر عمل کند.
علی رویین تن کارگردان سینما از دیگر میهمانان این مراسم بود که نظر خود را درباره فیلم «ندارها» این چنین بیان کرد: فیلم «ندارها» باید توسط منتقدان خود نفروخته، انتقاد شود. از نظر بنده، عرب فیلمساز بد سلیقه‌ای است چرا که شرایط کشور از داراها، «ندارها» را می‌سازند، و حتی اسم عروسک‌های بچه هایمان را هم دارا و سارا می‌گذارند. این فیلم از چند منظر مهم است. در ابتدا باید بگویم ایرانی‌ترین نوای تاریخ، سینمای ایران است ولی ایرانی‌ترین نوایی که دیدیدم فیلم عرب است. فیلمی تلخ، شریف و پر از زندگی که شاید اگر ۵ نقش برتر بعد از انقلاب داشته باشیم قطعا محسن تنابنده یکی از آن بازیگران برتر است. دومین نکته دیالوگ نویسی این فیلم و قابلیت اعتنا به آن است. با وجود ضعف‌هایی که در این فیلم وجود دارد اما با گذشت زمان ارزشمندی آن بیشتر شده است چرا با رجوع به این فیلم تاریخ در آن متبلور شده و آدم‌هایی را به تصویر می‌کشد که با تمام سختی، شریف زندگی کرده‌اند. بعضی فیلم‌ها در ساخت، رو به عاقبت بخیری رفته است و این فیلم خود یک سینماست و عاقبت بخیری دارد.
وی افزود: از نظر بنده فیلم مهمتر از فیلمنامه است. اشکال فیلم «ندارها» به تهیه کنندگی و کارگردانی یک نفر است چرا که این فیلم به سمت مردم رفته و هر طیفی را به تصویر کشیده است در حالیکه این خوشایند مدیران نیست. در شرایطی که وارد یک هنر بزرگی شده‌ایم که تاریخ مصرف دارد، کارگردان فیلم باید خوشحال باشد که صاحب این چنین فیلم واقعی‌ای است.
